Eigen beheer, 2021
Jacek Szczepanek is een Poolse geluidskunstenaar die zich bezighoudt met veldopnamen, geluidsbewerking, geluidsontwerp, mixing en mastering. Tot nu toe bracht hij twee solo-albums uit met veldopnamen: Maniecki Soundscapes en Místní Rozhlas. In 2020 won zijn werk Zsyp de wedstrijd voor een audioverslag over architectuur (Hear! Architecture, georganiseerd door de Beç Zmiana Foundation. Zijn bibliotheek van geluiden bevat meer dan 3.000 bestanden, waaronder opnamen van de buinkoolmijn in Bełchatów en de hoogste delen van het Tatra-gebergte. Ook is hij de auteur van geluidsatmosfeer-tracks die gebruikt zijn in audioboeken.
In Warschau ligt een staalfabriek en voor wat uiteindelijk Fajrant | Feierabend is geworden maakte Szczepanek daar geluidsopnamen. Hij heeft daar de tijd voor genomen en is zorgvuldig te werk gegaan. Je associeert een dergelijke fabriek met harde, industriële geluiden, maar eenmaal thuis achter de computer blijken die geluiden heel veel schoonheid te bevatten. Szczepanek bewerkte de opgenomen geluiden, maar dat is niet het hele verhaal.
De staalfabriek in Warschau is niet meer zo groot als vroeger. Ongeveer een derde van de fabriek resteert. Op het terrein dat niet meer in gebruik is, is begroeiing ontstaan, wat hopelijk zal leiden tot een dichtbegroeid bos. Enkele geluiden uit de natuur heeft Szczepanek meegenomen in zijn werk. Daarnaast is hij op bezoek geweest in Dortmund, op de plek waar nog niet zo lang geleden een staalfabriek gevestigd was. Op de plek waar de fabriek stond, is een meer aangelegd, dat net als de fabriek niet onomstreden is. De geluidskunstenaar sprak met oud-medewerkers en buren over de fabriek en het meer. Stukjes van die gesprekken heeft hij in de compositie gebruikt.
Het woord ‘compositie’ wordt hier bewust gebruikt. Szczepanek maakt geen muziek in de definitie zoals velen die zullen hanteren. Wel maakt hij met geluiden werken die, voor degene die er voor openstaat, als muziek in de oren klinken. De machines maar ook de natuurgeluiden vormen een geheel, een verhaal dat door Poolse kunstenaar wordt verteld in een abstracte vorm, wat veel ruimte laat voor interpretatie door de luisteraar. Maar ook zonder kennis van de achtergrond of het verhalende aspect is Fajrant | Feiberabend een boeiende luisterervaring, puur en alleen door de schoonheid die in de klanken schuilt.
Szczepanek laat de oorspronkelijke geluiden (in ieder geval voor een groot deel) intact, wat wil zeggen dat die natuurgetrouw zijn weergegeven. Hij koppelt de geluiden wel los van hun bronnen, zodat deze als ‘losstaande’ geluiden kunnen worden beluisterd, hoewel je bij elk geluid wel een associatie kunt maken. Het voornaamste aspect dat de geluidskunstenaar controleert, is het volume. Daarnaast bepaal je als luisteraar op welk volume je de soundscape wilt beluisteren. Daardoor komen in de fabriek zonder gehoorbescherming onaangenaam hard klinkende geluiden anders binnen, vriendelijker en beter te beluisteren, waardoor de esthetiek van de geluiden goed naar voren komt.
Zoals gezegd vertelt Szczepanek een verhaal waar ook natuurgeluiden en stemmen in zijn verwerkt. Korte fragmenten van gesprekken die zijn gevoerd met oud-medewerkers en buren zijn te horen en daar bovenop is een Poolse vertaling gelegd (zo lijkt het althans, Opduvel is het Pools niet machtig). Daardoor is de Duitse gesproken tekst moeilijk te verstaan en dat is jammer. Het is echter geen onoverkomelijk probleem als je de pogingen om de tekst te verstaan laat varen en de stemmen ziet als onderdeel van de abstracte vertelling. De nadruk ligt bovendien op andere geluiden. Er zijn ook wat Poolse stemmen te horen van medewerkers die in de Poolse fabriek aan het werk zijn.
Wat je precies hoort, is moeilijk vast te stellen, maar Szczepanek creëert met de geluiden die hij tot zijn beschikking heeft een soundscape zonder climax, zonder plot, maar niet zonder spanning en wonderlijk genoeg ook niet zonder emotie. Dat laatste komt waarschijnlijk door de toevoeging van natuurgeluiden, zoals het kloppende geluid van een specht. Dat geluid heeft een symbolische werking. Het kloppende geluid van de specht heeft – met enige fantasie – iets machinaals, wat verwijst naar de fabriek in Warschau, terwijl het geluid tegelijkertijd symbool staat voor de natuur die is ontstaan op de plaats waar een groot deel van de fabriek is ontmanteld.
Waar je je als luisteraar voor een groot deel binnen in de fabriek waant, met industriële geluiden overal om je heen, daar stap je na een kleine zevenentwintig minuten als het ware ineens naar buiten, met de fabrieksgeluiden achter je en het kwetteren van vogels en andere buitengeluiden voor je. Het is een gewaarwording die je met de ogen dicht levensecht voor je geestesoog ziet verschijnen, zo helder en duidelijk geeft Szczepanek de geluiden weer. Verderop vermengt de Pool fabrieks- en natuurgeluiden op zodanige wijze dat ze als het ware in elkaar opgaan, een eenheid vormen die bestaat uit twee contradictoire elementen waarbij de natuur uiteindelijk (hopelijk) zal overwinnen.
Zo is Fajrant | Feierabend zowel een weergave van een industrieel proces binnen een staalfabriek (dat overigens niet rechtlijnig lijkt te worden weergegeven), van de omgeving van het complex, van de geschiedenis van twee staalfabrieken en de meningen van mensen over de Dortmunder staalfabriek en het meer. Je kunt het ook zien als een visie van Szczepanek zelf op het industriële fenomeen en hoe we daarmee omgaan. Elke keer als je ernaar luistert, kun je er nieuwe elementen en details in ontdekken of nieuwe aspecten toevoegen aan waar dit auditieve kunstwerk voor zou kunnen staan. Bovenal zijn het de geluiden op zich die fascineren. Het werk duurt iets meer dan een uur. Opduvel zou er uren naar kunnen luisteren.
Opduvel 